Làm nghệ thuật từ vỏ bom và ký ức ở Việt Nam

Nghệ sĩ Tuấn Andrew Nguyễn, trong studio của mình tại Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam

Không đầy 20 phút trong phim "The Unburied Sounds of a Troubled Horizon" của nghệ sĩ Tuấn Andrew Nguyễn, máy quay dừng lại ở một di tích kỳ lạ ở cuối một cây cầu gỗ. Chúng ta đang ở tỉnh Quảng Trị, miền Trung Việt Nam. Cây cầu bắc qua sông Bến Hải, nơi đã là đường phân chia giữa Bắc và Nam Việt Nam trong 21 năm, từ chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954 đến khi thống nhất đất nước năm 1975. Một vài dặm về mỗi phía là Vùng phi quân sự, một "vành đệm" trở thành một trong những nơi bị bom phá nhiều nhất trên thế giới.

Cây cầu gỗ được tái thiết này là liên kết mong manh giữa hai miền đất nước đang giao tranh. Tượng đài thời hậu chiến ở cuối phía nam được gọi là “khao khát thống nhất đất nước”, nhưng thực tế bi thảm của nơi này là nó bị bom mìn chưa nổ xâm lấn đến mức bất kỳ ai đi xa hơn một số con đường mòn quen thuộc đều có nguy cơ bị nổ tung. Ký ức có thể phai mờ nhưng nỗi đau vẫn còn, không chỉ trong tâm trí con người mà còn trong đất đai họ sinh sống.

"Âm thanh chôn vùi - Unburied Sounds" là tâm điểm của "Tuấn  Andrew Nguyễn: Hồi ức rực rỡ - Radiant Remembrance" khai mạc tại New Museum ở Manhattan vào ngày 29 tháng 6 - chưa đầy một tháng sau khi anh được trao giải Joan Miró Prize 2023 ở Barcelona. Đây sẽ là triển lãm solo lớn đầu tiên của anh tại Hoa Kỳ. Lần cuối cùng anh có mặt trong một tổ chức nghệ thuật hàng đầu của Mỹ là sáu năm trước, với Propeller Group, một nhóm nghệ sĩ có trụ sở tại Thành phố Hồ Chí Minh đã thu hút sự chú ý của thế giới nghệ thuật ngay cả khi bộ ba đang trên bờ vực tan rã.

Tượng đài Khát vọng thống nhất đất nước ở Việt Nam, được thể hiện trong video năm 2022 của Tuấn Andrew Nguyễn

Propeller Group nổi tiếng với những dự án có phần khéo léo và tinh tế như "Television Commercial for Communism" một chiến dịch tái định vị thương hiệu trình bày Chủ nghĩa cộng sản mới như một lựa chọn lối sống hơi kỳ lạ, đặc trưng bởi quần áo rộng rãi, âm nhạc dịu dàng và nụ cười thân thiện. Công việc hiện tại của Nguyễn mang tính cá nhân hơn, tinh tế hơn và tham vọng hơn. Những video của anh ấy, cùng với những vật anh ấy sáng tạo sẽ trưng bày tại các phòng trưng bày ở tầng ba của New Museum, khám phá những câu hỏi về ký ức và bản sắc với sự cấp thiết chỉ có thể được hiểu được bởi một người đứng giữa hai nền văn hóa - một người có tên là "Tuấn" và "Andrew," ví dụ như vậy.

"Kể từ khi Propeller Group tan rã, nhiều công việc của tôi đều xoay quanh chủ đề ký ức," nghệ sĩ 47 tuổi nói trong một cuộc phỏng vấn video từ phòng làm việc của anh ở Thành phố Hồ Chí Minh. "Và cách mà ký ức giúp chúng ta đối mặt với tổn thương. Tổn thương đa thế hệ."

Nguyễn sinh ra tại Thành phố Hồ Chí Minh vào năm 1976, là con trai một sĩ chính quyền Sài Gòn. Khi cha mẹ rời khỏi Việt Nam trở thành "người tị nạn", lúc đó Nguyễn chỉ vừa tròn 2 tuổi. Anh lớn lên ở Oklahoma, Texas và sau đó là Nam California, nơi anh phát hiện ra nghệ thuật khi còn là sinh viên y khoa tiền sự tại Đại học California, Irvine. Anh học tại đó dưới sự hướng dẫn của Daniel Joseph Martinez, một nghệ sĩ có tiếng. Nguyễn cũng nắm bắt được văn hóa đường phố Mỹ - hip-hop, khiêu vũ break dance, graffiti. Sau đó, sau khi tốt nghiệp M.F.A. từ Viện Nghệ thuật California, anh trở về thành phố mà cha mẹ anh đã bỏ đi.

Câu chuyện, những câu chuyện vô tận - đó là tất cả những gì anh biết về Việt Nam khi lớn lên. Anh trở về để gặp với bà ngoại của mình, một nhà thơ và biên tập viên đã ở lại, nhưng cũng vì anh cảm thấy cần phải trải nghiệm nơi đó trực tiếp.

"Rất cần thiết phải cố gắng đặt mình ở đó," anh nói với Vivian Crockett, người phụ trách triển lãm New Museum, trong danh mục triển lãm sắp tới. Crockett - bản thân cô là con gái sinh ra ở Brazil, sống ở New York có cha là người Mỹ và mẹ là người Brazil - mô tả tình huống của anh ấy với tôi là "ở nơi này và nơi khác, và không thực sự thuộc về cả hai." Nó để lại cho bạn rất nhiều câu hỏi và nhu cầu chữa lành sâu sắc.

"Điều quan trọng đối với tôi là tìm ra con đường của mình trên thế giới trong mối quan hệ với những người khác," Nguyễn nói với tôi. Tại U.C. Irvine, anh là một trong những sinh viên nghệ thuật được cố vấn bởi Martinez, người tự gọi mình là Renegades. Tại CalArts, ông làm việc với tập thể nghệ thuật Đan Mạch Superflex. Với Propeller Group, anh bám vào ý tưởng về một tập thể ngay cả sau khi rõ ràng là hai thành viên còn lại, Phunam Thục Hà và Matt Lucero, muốn tiếp tục. Vào thời điểm này trong sự nghiệp Martinez nói, nếu Nguyễn muốn tìm lại cội nguồn thì  "anh ta phải tự mình làm điều đó."

Một trong những tác phẩm solo đầu tiên của Nguyễn xuất hiện trong Biennial Whitney 2017: "The Island", một video về Malaysia nơi mà gia đình anh đã đặt chân đến khi anh hai tuổi. Anh ấy đã muốn thực hiện một bộ phim về Quảng Trị trong nhiều năm, anh ấy nói với tôi, nhưng không phải cho đến khi đại dịch bùng phát mới có cơ hội. Phần lớn đất nước đã bị phong tỏa vào năm 2021, nhưng trong một số thời điểm của năm đó, bạn vẫn có thể đi du lịch trong nước. Vì vậy, anh ấy đã bay lên phía bắc và kết nối với Dự án Renew, một nỗ lực do N.G.O thúc đẩy để giải giáp những quả đạn chưa nổ.

Ảnh từ "The Unburied Sounds of a Troubled Horizon", về tỉnh Quảng Trị, nơi những quả bom phổ biến đến mức chúng được tái sử dụng làm điện thoại di động (ở trên) hoặc như một chiếc chuông tại một ngôi chùa Phật giáo (bên dưới).

Điều đầu tiên anh nhận ra là "bạn sẽ nghe thấy tiếng bom nổ ở xa cách nhau mỗi vài giờ một lần" - những vụ nổ được kiểm soát bởi các dự án như Dự án Đổi mới. Điều thứ hai là khắp nơi đều có những viên đạn nổ - được tái sử dụng làm chậu hoa, chậu trồng cây, trang trí quán cà phê. Việc sử dụng đạn nổ là tài nguyên duy nhất mà vùng này còn lại.

"Unburied Sounds" là câu chuyện về Nguyệt, một cô gái trẻ ở Quảng Trị, kiếm sống bằng cách thu thập kim loại từ quả bom chưa nổ. Mẹ của Nguyệt đã trải qua chấn thương sau cái chết của chồng, một nạn nhân khi thu thập kim loại từ bom. Người bạn Lai của cô, khi 10 tuổi, đã chơi với bom chùm và bị mất một mắt và bị mất chân cũng như cánh tay ở ba bên. Hai người em họ của anh đã chết trong vụ nổ. Tử vong và sự cắt bỏ cơ thể là những gì mà những người ở đây đã phải trải qua.

Đan xen vào "Unburied Sounds" là một cặp nhân vật lịch sử, nhà điêu khắc Alexander Calder và nhà sư Phật giáo Thích Nhất Hạnh, cả hai đều là những nhà vận động phản chiến nổi tiếng trong thập niên 60 và 70. Vai trò thanh nhạc của Calder là tin tức đối với Nguyễn: "Ý tôi là, Calder đã đăng cả một trang trên tờ The New York Times" vào năm 1966, ông nói. "Thật không thể tin được."

Người phụ nữ trẻ trong bộ phim của anh ấy đã chế tạo những tác phẩm nghệ thuật lớn, tỉ mỉ và cân đối theo phong cách của nghệ sĩ Alexander Calder từ các vỏ bom. Cô tình cờ đọc một bài báo trong tạp chí về Calder và tin rằng mình là reinkarnasi của Calder. Tìm kiếm sự hỗ trợ tâm lý, cô đến thăm một ngôi đền Phật giáo và biết rằng quả chuông của đền được làm từ vỏ bom của một quả bom Mỹ có thể đã giết chết mọi người ở đó. Một thiếu niên tu sĩ cho cô biết rằng, "thấy lòng từ bi phi thường từ quả bom, vì nó đã lựa chọn không nổ," và thiếu niên đó đã biến nó thành một chiếc chuông.

Một tác phẩm điêu khắc được làm từ một quả bom rơi từ B52, được điều chỉnh đến 432hz và treo trên móc

"Unburied Sounds" sẽ đi kèm với hai video ngắn hơn đề cập đến di sản của chủ nghĩa thực dân Pháp. "The Spectre of Ancestors Becoming" lần theo dấu vết gia đình của những người lính Senegal đã bị buộc phải chiến đấu cho người Pháp ở Việt Nam. "Because No One Living Will Listen" được lấy cảm hứng từ những người lính Ma-rốc đào ngũ khỏi quân đội Pháp và tái định cư gần Hà Nội.

Sự quan tâm của Nguyễn đối với những câu chuyện như vậy đã được khơi dậy bởi việc anh nhận ra rằng em trai của ông nội anh đã bị buộc phải chiến đấu chống lại chính người dân của mình - quân đội nhân dân Việt Nam - cho đến khi thất bại của Pháp tại Điện Biên Phủ chấm dứt chế độ thực dân. Ông được phái đến Algeria để chống lại cuộc nổi dậy ở đó và cuối cùng được gửi đến thuộc địa nô lệ một thời của Martinique. Điều này giải thích tại sao Nguyễn có anh em họ ở Caribe là người da đen và nói tiếng Pháp. Nhưng những cuốn sách lịch sử không nói gì về những gì những người lính từ các thuộc địa của Pháp đã trải qua ở Việt Nam. Mãi cho đến khi Nguyễn đến Senegal để tìm con cháu của họ, nhiều người trong số họ có mẹ hoặc bà ngoại Việt Nam, anh mới nghe câu chuyện của họ.

Có một video khác không có trong chương trình New Museum nhưng cung cấp cho nó bối cảnh. Có sẵn trên mạng, nó được gọi là "The Sounds of Cannons, Familiar Like Sad Refrains". Trong 10 phút đau đớn, Nguyễn đặt cạnh các cảnh quay của Bộ Quốc phòng những năm 1960 về các tàu chiến Mỹ bắn vào rừng với video gần đây về một đội xử lý bom huých một quả đạn pháo nặng 2.000 pound, từ từ, nhẹ nhàng, đến một hố chôn cất để được kích nổ an toàn. Ở Việt Nam, với truyền thống tâm linh mạnh mẽ, không chỉ con người có linh hồn mà là tất cả mọi thứ đều có. 

Ảnh từ "The Spectre of Ancestors Becoming", một video năm 2019 theo dõi gia đình của những người lính Senegal đã bị buộc phải chiến đấu cho người Pháp ở Việt Nam

Sĩ quan hải quân chịu trách nhiệm nạp đạn cho tôi đã không kích hoạt ngòi nổ tiếp xúc ở chóp mũi tôi. Trong nhiều năm, tôi đã nguyền rủa tên anh ta. Tôi nguyền rủa sự thiếu hiểu biết, bất tài của anh ta. Vì đã để lại cho tôi một cái bóng của chính mình. Vì đã để tôi nằm ở đây gần 50 năm. Từ từ trở thành một phần của vùng đất này. Chính thứ mà tôi định phá hủy.

Và rồi giọng hát của nó nhường chỗ cho điệp khúc ám ảnh của "Đại Bác Ru Đêm", một bài hát thập niên 60 về miền Trung Việt Nam của Trịnh Công Sơn, nhạc sĩ miền Nam Việt Nam. Đó là lời than thở đau đớn của những người nhận được kết thúc của những tác nhân vô cùng mạnh mẽ, được dàn dựng chuyên nghiệp và cuối cùng là không hiệu quả của sự xóa sổ đã hạ cánh trên cánh đồng và làng mạc của họ.

Có một khoảnh khắc chữa lành ở cuối video này khi quả bom cuối cùng cũng được phép phát nổ. Một khoảnh khắc tương tự xảy ra gần cuối "Unburied Sounds" khi nữ chính cố gắng xoa dịu nỗi đau của mẹ mình bằng cách đánh một chiếc chuông mà cô làm từ một quả bom. Chiếc chuông - một tác phẩm điêu khắc của Nguyễn trong triển lãm, cùng với những chiếc điện thoại di động giống như Calder mà anh chế tạo từ các bộ phận bom nhặt được - được điều chỉnh đến 432 Hz, đôi khi được coi là tần số chữa bệnh.

Trong thời đại học, Nguyen nói rằng anh muốn trở thành bác sĩ vì đó là giấc mơ của những người nhập cư, nhưng cũng vì anh muốn giúp người khác hàn gắn, và ở đây anh xin lỗi vì có vẻ mơ hồ. Nghệ thuật đã mang đến cho anh một cách khác để làm điều đó. "Điểm khởi đầu của tôi là Việt Nam. Nhưng khát vọng của tôi là mở rộng nó vượt ra ngoài những câu chuyện chỉ về Việt Nam," anh nói - để xem xét, giống như những bộ phim trong triển lãm này, "những khoảnh khắc toàn cầu đã đưa chúng ta đến vị trí chúng ta đang ở ngày hôm nay."